Ru. Ớt Dư Quang Châu: Hỗ Trợ Điều Trị Các Bệnh Lý Cục Máu Đông (bài 9)

Cục máu đông (huyết khối) là nguyên nhân chính dẫn đến nhiều bệnh lý nguy hiểm như huyết khối tĩnh mạch sâu (DVT), thuyên tắc phổi (PE), nhồi máu cơ tim (MI), và đột quỵ thiếu máu (ischemic stroke). Trong y học truyền thống và dân gian, ớt đỏ (Capsicum annuum hoặc Capsicum frutescens) được sử dụng dưới dạng RU. ỚT như một liệu pháp hỗ trợ lưu thông máu, tiêu ứ huyết, chống viêm và bảo vệ tim mạch.

Thành phần hoạt chất chính trong ớt đỏ

Capsaicin

• Chất chính tạo nên vị cay và dược tính của ớt
• Có hoạt tính:
  • Chống viêm (anti-inflammatory)
  • Giãn mạch (vasodilation)
  • Chống ngưng tập tiểu cầu (antiplatelet aggregation)
  • Hạ huyết áp nhẹ (hypotensive)
  • Tăng lưu lượng máu ngoại vi

Flavonoid & Vitamin C

• Tăng cường sức bền thành mạch, chống oxy hóa mạnh
• Ngăn ngừa tổn thương nội mạc mạch máu – yếu tố khởi phát huyết khối

Cơ chế tác dụng trên huyết khối

Chống kết tập tiểu cầu

• Capsaicin ức chế yếu tố hoạt hóa tiểu cầu thông qua cơ chế liên quan đến prostaglandin và thromboxane A2
• (Tài liệu tham khảo: Lee, Y. M. et al. (2013). Capsaicin inhibits platelet aggregation. Journal of Ethnopharmacology)

Giãn mạch và cải thiện tuần hoàn

• Capsaicin kích thích NO (Nitric Oxide) và CGRP (Calcitonin Gene-Related Peptide) giúp giãn mạch mạnh và tăng lưu thông máu.
• (Tài liệu tham khảo: Brain, S. D. et al. (2002). Capsaicin-induced vasodilatation. British Journal of Pharmacology)

Chống viêm nội mạch và chống oxy hóa

• Ngăn tổn thương nội mạc – yếu tố khởi đầu hình thành huyết khối
• (Tài liệu tham khảo: Luo, X. et al. (2011). Anti-inflammatory effects of capsaicin. European Journal of Pharmacology)

Ứng dụng theo từng bệnh chứng

Huyết khối tĩnh mạch sâu (Deep Vein Thrombosis – DVT)

Là tình trạng hình thành cục máu đông trong các tĩnh mạch sâu, thường ở chân hoặc vùng chậu. Có thể không có triệu chứng rõ rệt cho đến khi biến chứng. Biến chứng nguy hiểm nhất: Thuyên tắc phổi (PE) khi huyết khối di chuyển đến phổi.

Triệu chứng ở chân (Huyết khối tĩnh mạch sâu - DVT):

• Sưng ở một chân (thường chỉ một bên)
• Đau hoặc cảm giác chuột rút (thường ở bắp chân)
• Da đỏ hoặc đổi màu tím
• Cảm giác ấm nóng tại vùng bị ảnh hưởng

Cơ sở ứng dụng: RU. ỚT có thể dùng ngoài để xoa bóp vùng chi dưới giúp tăng lưu thông, giảm ứ trệ tĩnh mạch. Tác dụng phụ trợ: chống viêm thành mạch, giảm nguy cơ tạo huyết khối mới. (Tài liệu tham khảo: Kim, M. et al. (2014). Effect of topical capsaicin on venous blood flow. Journal of Clinical Pharmacology.)

Thuyên tắc phổi (PE)

Xảy ra khi cục máu đông (thường từ DVT) di chuyển lên phổi, làm tắc động mạch phổi. Gây khó thở cấp, giảm oxy máu, thậm chí đột tử. Là cấp cứu nội khoa cần được đưa vào bệnh viện xử trí ngay lập tức.

Triệu chứng:

• Khó thở đột ngột
• Đau ngực (tăng lên khi hít sâu hoặc ho)
• Nhịp tim nhanh, hồi hộp
• Ho ra máu (trong một số trường hợp)
• Cảm giác lo âu, choáng váng

Ứng dụng gián tiếp: Vì PE thường phát sinh từ DVT, việc ngăn DVT bằng RU. ỚT sẽ làm giảm nguy cơ thuyên tắc phổi. Cảnh báo: Không dùng RU. ỚT đường uống trong trường hợp PE cấp tính – cần điều trị khẩn cấp.

Nhồi máu cơ tim (MI)

Cục máu đông hình thành trong lòng động mạch vành – mạch máu nuôi tim. Gây thiếu máu cục bộ và hoại tử cơ tim. Có thể xảy ra đột ngột, dẫn đến ngừng tim và tử vong nếu không xử lý kịp thời.

Triệu chứng ở tim (Gây nhồi máu cơ tim):

• Đau thắt ngực (ngực như bị bóp chặt, lan ra vai, cổ, tay trái)
• Khó thở
• Đổ mồ hôi lạnh, buồn nôn
• Choáng váng, mệt mỏi bất thường

Tác dụng bảo vệ tim mạch: Capsaicin giúp tăng cường lưu thông mạch vành, ức chế kết tụ tiểu cầu. Ứng dụng dân gian: Sử dụng 1-2 giọt cồn ớt (tincture of cayenne) pha với nước ấm để uống khi có dấu hiệu đau thắt ngực. (Tài liệu tham khảo: Chen, D. et al. (2010). Capsaicin protects against myocardial ischemia. Biochemical and Biophysical Research Communications; Hoàng Quang Vinh. Cấp cứu tim hồng nên dùng ớt đỏ.)

Đột quỵ thiếu máu não

Do cục máu đông làm tắc nghẽn mạch máu não. Gây mất chức năng thần kinh cấp tính (liệt, mất ngôn ngữ, mất trí nhớ, tử vong). Chiếm khoảng 87% các trường hợp đột quỵ.

Triệu chứng:

• Tê yếu mặt, tay, chân (thường một bên cơ thể)
• Nói ngọng, khó nói, mất khả năng diễn đạt
• Nhìn mờ, giảm thị lực một hoặc hai mắt
• Mất thăng bằng, chóng mặt, đau đầu dữ dội

Tác dụng gián tiếp: Hỗ trợ ngăn ngừa đột quỵ bằng cách giảm cholesterol, chống hình thành mảng xơ vữa, cải thiện tuần hoàn ngoại vi và não bộ. Không dùng trong cơn đột quỵ cấp vì có thể làm tăng huyết áp. (Tài liệu tham khảo: Ludy, M. J. et al. (2012). Capsaicin increases energy expenditure and improves vascular function. Open Heart Journal.)

Hội chứng kháng phospholipid (Antiphospholipid Syndrome – APS)

• Bệnh tự miễn làm tăng nguy cơ hình thành huyết khối ở tĩnh mạch và động mạch
• Liên quan đến các biến cố thai kỳ: sảy thai, tiền sản giật
• Có thể gây nhồi máu não, tim, thận hoặc suy đa cơ quan

Cách dùng RU. ỚT trong trị liệu

Lưu ý: Không sử dụng cho người bị viêm loét dạ dày, trào ngược nặng, phụ nữ có thai, hoặc người đang dùng thuốc chống đông máu (cần hỏi ý kiến bác sĩ).

Kết luận

RU. ỚT chứa capsaicin là một biệt dược thiên nhiên giàu tiềm năng trong hỗ trợ điều trị các bệnh lý liên quan đến huyết khối. Nhiều bằng chứng từ các nghiên cứu trên động vật và lâm sàng đã chứng minh hiệu quả giãn mạch, chống viêm, chống kết tập tiểu cầu và bảo vệ mạch máu. Cần thêm các nghiên cứu lâm sàng ngẫu nhiên quy mô lớn để xác nhận tính hiệu quả và an toàn trong cộng đồng.

Khi nào cần đi khám gấp?

• Đau chân và sưng không rõ nguyên nhân, nhất là một bên
• Khó thở đột ngột, đau ngực, hồi hộp
• Mặt lệch, tay yếu, nói khó – dấu hiệu của đột quỵ
• Ho ra máu hoặc nhịp tim bất thường
• Cảm giác bất thường không giải thích được (đau đầu dữ dội, chóng mặt, choáng váng)

Tài liệu tham khảo tiêu biểu

1. Lee, Y. M. et al. (2013). Capsaicin inhibits platelet aggregation. Journal of Ethnopharmacology.
2. Brain, S. D. et al. (2002). Capsaicin-induced vasodilatation. Br J Pharmacol.
3. Luo, X. et al. (2011). Anti-inflammatory effects of capsaicin. Eur J Pharmacol.
4. Chen, D. et al. (2010). Capsaicin protects against myocardial ischemia. BBRC.
5. Ludy, M. J. et al. (2012). Capsaicin improves vascular function. Open Heart.
6. Kim, M. et al. (2014). Effect of topical capsaicin on venous blood flow. J Clin Pharmacol.
7. Hoàng Quang Vinh. Cấp cứu tim hồng nên dùng ớt đỏ.

Tham khảo thêm thông tin từ chuyên gia:

• Nhà Cảm xạ học Dr. Dư Quang Châu - GS.TS Y Dược Học Cổ truyền