Hệ Thần Kinh Thực Vật: Hiểu Đúng Giao Cảm & Đối Giao Cảm Để Cân Bằng (bài 19)

Hệ thần kinh thực vật điều khiển mọi hoạt động vô thức trong cơ thể, từ nhịp tim đến tiêu hóa. Hiểu rõ về hai nhánh đối lập là hệ giao cảm và đối giao cảm là chìa khóa để cân bằng sức khỏe và đối phó với căng thẳng trong cuộc sống hiện đại.

Hệ thần kinh và sự phân loại chức năng

Hai hệ chính của thần kinh

• Hệ thần kinh trung ương: Não và tủy sống, điều khiển mọi hoạt động của cơ thể.
• Hệ thần kinh ngoại biên: Gồm các dây thần kinh nối từ trung ương đến cơ quan.

Phân chia theo chức năng

• Hệ thần kinh vận động (chủ động): Có thể kiểm soát như đi, đứng, nói, cử động.
• Hệ thần kinh tự động (hệ thần kinh thực vật): Điều khiển các hoạt động không chủ ý như nhịp tim, hô hấp, tiêu hóa…

Lưu ý đặc biệt: Hơi thở là hoạt động duy nhất vừa tự động, vừa có thể chủ động điều chỉnh, là chìa khóa can thiệp vào hệ thần kinh thực vật.

Hai nhánh đối lập: Giao cảm và đối giao cảm

Hệ thần kinh giao cảm (Sympathetic Nervous System)

• Cấu trúc: Dây thần kinh chạy dọc theo cột sống.
• Chức năng:
  • Kích hoạt phản ứng “chiến đấu hoặc bỏ chạy” (fight or flight).
  • Giúp đối phó với stress bằng cách tiết adrenaline, tăng nhịp tim, huyết áp, nồng độ glucose.
  • Làm tăng tính axit hóa trong cơ thể.

Ví dụ minh họa: Khi gặp nguy hiểm, tim đập nhanh, mắt mở to, cơ căng cứng – đó là hệ giao cảm đang chủ động.

Hệ thần kinh đối giao cảm (Parasympathetic Nervous System)

• Cấu trúc: Xuất phát từ não và xương cùng, tỏa đến các cơ quan nội tạng.
• Chức năng:
  • Điều hòa và phục hồi, giúp cơ thể nghỉ ngơi, tiêu hóa, thư giãn.
  • Tiết hormone serotonin – tạo cảm giác dễ chịu, khoan khoái.
  • Làm tăng tính kiềm hóa của môi trường bên trong.

Ví dụ minh họa: Sau khi ăn no, nằm nghỉ ngơi và dễ ngủ – đó là lúc hệ đối giao cảm hoạt động mạnh.

Cân bằng giữa hai hệ: Yếu tố sống còn cho sức khỏe

Mô hình từ tự nhiên

Con mèo sau khi săn mồi (giao cảm), sẽ duỗi người nằm nghỉ (đối giao cảm) – cơ thể nó tự điều chỉnh nhanh chóng.

Vấn đề của con người hiện đại

• Luôn bị kích hoạt hệ giao cảm: công việc, tiền bạc, điện thoại, mạng xã hội.
• Hệ đối giao cảm không có cơ hội phục hồi → Dẫn đến mất cân bằng thần kinh thực vật, gây mất ngủ, lo âu, rối loạn tiêu hóa, tim mạch…

Ứng dụng thực hành để điều hòa hệ thần kinh thực vật

Kỹ thuật thở điều hòa

• Hít vào 5 giây – Thở ra 5 giây, kết hợp hớp không khí nhẹ nhàng bằng miệng như đang hớp sinh khí của đất trời.
• Thời lượng: 10–15 phút mỗi sáng, kết hợp đi bộ chậm rãi.

Cơ sở khoa học quốc tế

• Theo Trường Đại học Harvard và Viện Y học Nhật Bản: Hơi thở chậm sâu làm tăng hoạt động đối giao cảm, giảm cortisol và huyết áp.
• GS. Toru Abo (ĐH Niigata, Nhật): Tăng nhiệt độ cơ thể 1°C → Hệ miễn dịch tăng đến 40%.

Tổng kết: Làm chủ nhịp sống để làm chủ hệ thần kinh

Gợi ý các bước đơn giản mỗi ngày

1. Sáng sớm: Đi bộ thư giãn + hít thở chậm theo nhịp.
2. Trong ngày: Nhận biết khi mình căng thẳng → Dừng lại vài phút thở sâu.
3. Tối trước khi ngủ: Tập thở đều 5–10 phút để kích hoạt hệ đối giao cảm.

Lợi ích

• Cải thiện giấc ngủ
• Giảm lo âu, tăng tập trung
• Hỗ trợ phục hồi tim mạch, tiêu hóa, miễn dịch

Bài viết được tư vấn chuyên môn bởi Nhà Cảm xạ học Dr. Dư Quang Châu - GS.TS Y Dược Học Cổ truyền.